๑ พระสงฆ์ในที่นี้หมายถึง ประชาชนที่มีอายุครบ ๒๐ ปีบริบูรณ์ เข้ามาบวชในศาสนาพุทธ และปฏิบัติธรรมวินัยตามคำสั่งสอนของพระพุทธเจ้า
สถานการณ์ปัญหาและผลกระทบ
๒. พระพุทธศาสนาอยู่คู่กับสังคมไทยมานาน วิถีชีวิตของชาวไทยส่วนมากจะเกี่ยวข้องกับพระพุทธศาสนา ชาวไทยร้อยละ ๙๕ นับถือศาสนาพุทธ๑ ซึ่งได้นำหลักการปฏิบัติทางพระพุทธศาสนามาเป็นแนวทางแห่งการดำเนินชีวิตจนกลายเป็นรากฐานทางวัฒนธรรม และเอกลักษณ์มรดกของชาติไทยตราบเท่าทุกวันนี้ คำสอนในพระพุทธศาสนาได้ซึมซาบอยู่กับวิถีชีวิตของคนไทยและเป็นแบบอย่างแห่งการดำเนินชีวิตจนก่อให้เกิดเป็นวัฒนธรรมขึ้นมา๒,๓ โดยมีพระสงฆ์เป็นสื่อกลางในการนำพระธรรมคำสั่งสอนไปสู่การปฏิบัติดี ปฏิบัติชอบ เพื่อให้จิตใจปลอดโปร่งเบิกบานผ่องใส มีความเจริญงอกงามด้วยศรัทธา ศีล สุตะ จาคะ และปัญญา
๓. พระสงฆ์คือกลไกสำคัญในการขับเคลื่อนคุณธรรม (ธรรมะ) ขององค์สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้าให้เป็นรูปธรรมในสังคมไทย พร้อมทั้งยังอบรมสั่งสอนประชาชนคนไทยอีก หกสิบกว่าล้านให้ตั้งตนอยู่ในศีลธรรมอันดีงานของพระพุทธศาสนา และยังมีบทบาทอีกหลากหลายด้านในการช่วยส่งเสริม ผลักดัน คุณภาพชีวิตของประชาชนคนไทยให้หลุดพ้นจาก ความยากลำบาก นานัปการ จากบทบาทอันสำคัญเหล่านี้ทำให้พระสงฆ์กับประชาชนคนไทยเป็นเหมือนหนึ่งเดียวที่คอยช่วยเหลื่อเกื้อกูลกันและกันมานับจากอดีตจนถึงปัจจุบัน
๔. บทบาทของพระสงฆ์ต่อสังคม นอกจากการสั่งสอนเผยแพร่หลักพุทธศาสนาแก่ประชาชน แล้วยังมีบทบาทอื่นๆ ที่มีความสำคัญมากต่อการพัฒนาสังคม สรุปได้ ดังนี้
๔.๑ บทบาทด้านการพัฒนาเศรษฐกิจ พระสงฆ์มีส่วนพัฒนาสังคมหลายลักษณะ เช่น ส่งเสริมการ ปลูกพืช หรือเกษตรธรรมชาติแบบครบวงจร การปลูกหม่อนเลี้ยงไหม การปลูกแตงโม การเลี้ยงปลา การเลี้ยงหมู การจัดตั้งกลุ่ม เช่น กลุ่มเจียระไนพลอย กลุ่มธนาคารข้าง กลุ่มสัจจะออมทรัพย์ กลุ่มฌาปนกิจหมู่บ้าน เป็นต้น อย่างไรก็ตามการดำเนินงานดังกล่าว มีทั้งประสบความสำเร็จและประสบปัญหา
๔.๒ บทบาทด้านการพัฒนาสังคม จะอยู่ในลักษณะการทำตัวเป็นแบบอย่างที่ดีในการประพฤติปฏิบัติตน การเป็นผู้นำในการพัฒนาชุมชน เช่น การตัดถนนในหมู่บ้าน การจัดระเบียบรั้วบ้าน การลอกคลอง ทำประปา ถังเก็บน้ำฝน เป็นการร่วมมือกันระหว่างวัด ชาวบ้านและทางราชการ ในส่วนข้อขัดแย้งทางการเมือง พระสงฆ์มีบทบาททางด้านการสร้างขวัญและกำลังใจกับประชาชน อยู่เคียงข้างประชาชนในทุกสถานการณ์ สร้างความศรัทธาและความเชื่อมั่นให้กับประชาชน
๔.๓ บทบาทด้านการพัฒนาการศึกษา มีบทบาทในหลายลักษณะ เช่น การให้การศึกษาแก่พระสงฆ์ด้วย กัน โดยการตั้งโรงเรียนปริยัติธรรมให้การอบรมพระลูกวัดที่บวชใหม่ ในส่วนของเยาวชนได้มีการจัดการอบรมในวันเสาร์ อาทิตย์ ให้การศึกษาผ่านดาวเทียมแก่ประชาชน จัดอุทยานการศึกษา จัดห้องสมุดในบริเวณวัด และจัดอบรมในการพัฒนาอาชีพต่างๆ
๔.๔ บทบาทด้านการพัฒนาสุขภาพอนามัย พระสงฆ์จะช่วยเหลือประชาชนโดยใช้ยาแผนโบราณ ในการรักษาโรคทั่วไป โรคกระดูกและข้อ รักษาผู้ติดยาเสพติด และที่สำคัญได้แก่โรคทางจิตใจ
๔.๕ บทบาทด้านการพัฒนาสิ่งแวดล้อม พระสงฆ์จะทำในลักษณะจัดสถานที่ในบริเวณวัดให้ร่มรื่น เป็นที่ร่มเย็น สำหรับให้ประชาชนที่มีความทุกข์ร้อนมาพึ่งพิง เป็นผู้นำในการพัฒนาสิ่งแวดล้อมในชุมชน การจัดอบรมเยาวชนในการอนุรักษ์สิ่งแวดล้อมฯ
๕.ที่ผ่านมามีตัวอย่างของการดำเนินงานที่ชี้ให้เห็นบทบาทของพระสงฆ์ในการพัฒนาชุมชน อาทิที่จังหวัดนครราชสีมา เครือข่ายพระสังฆพัฒนาโคราช ร่วมกับเครือข่ายสมัชชาสุขภาพจังหวัดนครราชสีมา และสำนักงานสาธารณสุขจังหวัดนครราชสีมา ได้จัดทำโครงการจัดระบบสุขภาพของพระสงฆ์ในเขตอำเภอสีคิ้ว มีการจัดตั้งศูนย์ส่งเสริมสุขภาพพระสงฆ์ระดับตำบล มีวัตถุประสงฆ์เพื่อให้เกิดกระบวนการพัฒนาวัดส่งเสริมสุขภาพและการดูแลพระสงฆ์อาพาธอย่างยั่งยืน ที่จังหวัดสระบุรี คณะสงฆ์จังหวัดสระบุรี โดยวัดพระพุทธบาทราชวรมหาวิหาร ได้จัดทำโครงการวัด ๕ ส.ขึ้น โดยมีจุดมุ่งหวังเพื่อให้พระสงฆ์และวัดให้มีกิจกรรมดูแลสภาพสิ่งแวดล้อมที่เอื้อต่อการดำรงชีวิตของพระสงฆ์และการจัดการสุขภาพของพระสงฆ์ในวัด เพื่อเป็นพื้นฐานในการดูแลสุขภาพอย่างยั่งยืน๑๖ ที่จังหวัดลพบุรี เจ้าอาวาสวัดศรีรัตนาราม ตำบลชอนสมบูรณ์ อำเภอหนวงม่วง ได้เป็นแกนนำร่วมกับหน่วยงานและประชาชนในพื้นที่จัดทำโครงการแก้ปัญหาการตั้งครรภ์ไม่พร้อมของวัยรุ่นที่ได้ผล๑๗
๖. นอกจากนั้น ยังพบบทบาทพระสงฆ์ต่อการพัฒนาศักยภาพของพระสงฆ์ด้วยกันเอง เช่น ที่จังหวัดนครราชสีมา พระครูอมรชัยคุณ (หลวงตาแชร์ พเนจรพัฒนา) ได้จัดตั้งสถาบันพระสังฆพัฒนา เพื่อทำหน้าที่
(๑) ส่งเสริมบทบาทหน้าที่ของพระสังฆพัฒนาในท้องถิ่น ให้มีความเป็นผู้นำชุมชมที่มีคุณธรรม และสร้างพระวิทยากรให้มากขึ้น
(๒) ให้การสนับสนุนกิจกรรมของศูนย์เครือข่ายให้เข้มแข็ง มีองค์ความรู้ที่เด่นชัด สามารถเป็นที่ศึกษาดูงานได้ ขยายผลสู่ชุมชนใกล้เคียงได้
(๓) ถ่ายทอดองค์ความรู้ ภูมิปัญญาท้องถิ่น ขยายผลสู่ เยาวชน-คนรุ่นใหม่ ให้รู้จักคุณค่าของทางศาสนา-ศิลปวัฒนธรรม และการเกษตรตามแนวพระราชดำริ ทฤษฎีใหม่
๗.จากสภาพโครงสร้างของสังคมที่มีการเปลี่ยนแปลงทางอย่างรวดเร็วในปัจจุบัน การพัฒนาต่างๆเจริญก้าวหน้าอย่างก้าวกระโดด ประชาชนมุ่งสู่สังคมวัตถุนิยมมากขึ้น พระสงฆ์ถูกปล่อยให้เผชิญกับปัญหาตามลำพัง โดยเฉพาะอย่างยิ่งในเรื่องการดูแลสุขภาพของพระสงฆ์ นโยบายของรัฐบาลที่ผ่านมายังไม่สามารถตอบสนองกับการส่งเสริมสุขภาพและการแก้ไขปัญหาสุขภาพพระสงฆ์ได้ รวมทั้งผลงานวิจัยต่างได้สะท้อนและตอกย้ำปัญหาได้อย่างชัดเจนในเรื่องการจัดการสุขภาพของพระสงฆ์อย่างรอบด้าน และเพียงพอ๓
๘.พระสงฆ์ เป็นผู้ที่เข้ามาบวชในพุทธศาสนา ไม่สามารถที่จะประกอบกิจได้ดังฆราวาส เพราะเป็นการขัดต่อพุทธบัญญัติ จึงต้องอาศัยปัจจัยสี่ อันได้แก่ อาหาร เครื่องนุ่งห่ม ที่อยู่อาศัย และยารักษาโรคที่เป็นเครื่องดำรงชีวิตจากประชาชน การที่พระสงฆ์จะต้องแยกตัวออกเด็ดขาดจากชุมชนและปลีกตัวอยู่โดยลำพัง เป็นสาเหตุหนึ่งที่ทำให้เกิดช่องว่างระหว่างพระสงฆ์กับสังคมโดยรอบ พร้อมกันนี้ยังถูกตีกรอบด้วยพระธรรมวินัยที่เคร่งครัด การอยู่แบบโดดเดี่ยวของพระสงฆ์ย่อมเกิดความเสี่ยงหลายประการ โดยเฉพาะความเสี่ยงต่อการดูแลสุขภาพ ซึ่งสอดคล้องกับประเด็นตามธรรมนูญว่าด้วยระบบสุขภาพแห่งชาติ พ.ศ.๒๕๕๒ หมวด ๔ การสร้างเสริมสุขภาพ เพื่อให้เกิดสุขภาวะอย่างเป็นองค์รวมตามแนวทาง “การสร้างสุขภาพ นำการซ่อมสุขภาพ” และหมวด ๕ การป้องกันและควบคุมโรคและปัจจัยที่คุกคามสุขภาพอย่างมีมาตรฐาน ทันต่อเหตุการณ์ บนพื้นฐานแห่งดุลยภาพ ทางเศรษฐกิจ สังคมและสิ่งแวดล้อม ภายใต้ปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียง
๙. จากข้อมูลเมื่อปี พ.ศ. ๒๕๕๐ มีพระสงฆ์ทั่วประเทศจำนวนทั้งสิ้น ๒๕๐,๔๓๗ รูป๔ ส่วนใหญ่อาพาธด้วยโรคเรื้อรัง ได้แก่ โรคเบาหวาน โรคความดันโลหิตสูง โรคหัวใจขาดเลือด ภาวะไขมันในเลือดสูง และโรคไตวายเรื้อรัง๕,๑,๖,๗,๘ และพระสงฆ์มีน้ำหนักเกินเกณฑ์ถึงร้อยละ ๔๕๙ จากการอาพาธของพระสงฆ์ดังกล่าวนอกจากจะมีผลกระทบต่อสุขภาพของพระสงฆ์ทางด้านร่างกาย ยังส่งผลกระทบทางด้านเศรษฐกิจ ซึ่งรัฐบาลต้องสูญเสียค่าใช้จ่ายค่ารักษา พยาบาลของพระสงฆ์ที่เข้ารับการตรวจรักษาโรงพยาบาลสงฆ์ปี ๒๕๔๙ เป็นจำนวนรวมทั้งสิ้น ๕๖,๔๙๙,๑๙๘ บาท๕
๑๐. จากการตรวจสุขภาพพระสงฆ์-สามเณร เมื่อปี ๒๕๔๙ จำนวน ๑,๑๒๒ รูป จาก ๒๘ วัดในกรุงเทพมหานคร๑๐ ผลการตรวจสุขภาพพบว่า พระสงฆ์มีอายุเฉลี่ย ๓๔.๑ ปี จบการศึกษาระดับมัธยมศึกษาถึงปริญญาตรีร้อยละ ๖๑.๕ มีพฤติกรรมการสูบบุหรี่ร้อยละ ๑๓.๘ มีโรคประจำตัว ได้แก่ โรคตาร้อยละ ๑๑.๔ โรคภูมิแพ้ร้อยละ ๑๑ โรคกระดูกและข้อ และโรค หู คอ จมูก ร้อยละ ๖.๔ เท่ากัน โรคความดันโลหิตสูงร้อยละ ๕.๘ โรคหลอดเลือดหัวใจร้อยละ ๔.๓ โรคเบาหวานร้อยละ ๔.๒ เมื่อเจ็บป่วยใช้บริการในโรงพยาบาลของรัฐร้อยละ ๗๙.๒ โดยใช้สิทธิหลักประกันสุขภาพถ้วนหน้าร้อยละ ๓๖.๓ ปัญหาที่พบในการมารับการรักษาพยาบาล ได้แก่ ปัญหาด้านการเดินทางร้อยละ ๒๗.๕ และติดขัดเรื่องข้อปฏิบัติของสงฆ์ร้อยละ ๒๕.๖ ส่วนปัญหาเรื่องค่าใช้จ่ายพบร้อยละ ๑๙.๐ และร้อยละ ๔๔.๔ มีการออกกำลังกายนานๆ ครั้ง แต่ร้อยละ ๑๗.๕ ไม่เคยออกกำลังกาย มีเพียงร้อยละ ๘.๗ ที่ออกกำลังกายสม่ำเสมอ ๓ ครั้งต่อสัปดาห์ จากข้อมูลที่ปรากฎถึงแม้ว่าพระสงฆ์จะปัญหาด้านสุขภาพไม่มากนัก แต่ก็มีไม่น้อยที่แสดงให้เห็นว่ากลุ่มวัยแรงงานเริ่มมีปัญหาสุขภาพมากขึ้น
๑๑. จากการศึกษาของคณะสาธารณสุขศาสตร์ มหาวิทยาลัยวงศ์เชาวลิตกุล๑๑ พบข้อมูลจากการศึกษาในเขตจังหวัดนครราชสีมาพบว่า ประชาชนถวายบุหรี่ให้พระสงฆ์ร้อยละ ๑๒.๖ การสูบบุหรี่ร้อยละ ๔๐.๒ เฉลี่ยสูบบุหรี่ ๘ มวนต่อวัน โดยซื้อเองร้อยละ ๘๙.๖
๑๒. จากการศึกษาการเจ็บป่วยของพระสงฆ์ พบว่าปัญหาส่วนใหญ่มีสาเหตุมาจากพฤติกรรมเสี่ยงต่อสุขภาพ และปัจจัยเสี่ยงต่างๆ สาเหตุที่สำคัญส่วนหนึ่งมาจากอาหารที่ใส่บาตรทำบุญของประชาชน ที่ยังขาดความรู้ความเข้าใจ และตระหนักถึงผลเสียต่อการเจ็บป่วยของพระสงฆ์ เช่น แกงกะทิ อาหารที่มีไขมันสูง ขนมหวานต่างๆ เป็นต้น พฤติกรรมการสูบบุหรี่ ดื่มกาแฟ ดื่มเครื่องดื่มชูกำลังเกินกว่า ๒ ขวดต่อวันและดื่มน้ำสะอาดไม่ถึงวันละ ๖ แก้ว๑๒,๑๓,๑๔ ฉันอาหารสุกๆ ดิบๆ และมีการออกกำลังกายไม่เพียงพอ๑๓ นอกจากนั้นยังพบว่ามีความเครียดถึงร้อยละ ๕๔๑๔
๑๓. ในการฟื้นฟูสภาพหลังการเจ็บป่วย ยังพบว่าพระสงฆ์จำนวนมากที่เจ็บป่วยด้วยโรคเรื้อรังและมีปัญหาทางด้านการเคลื่อนไหวของร่างกายยังไม่ได้รับการเยี่ยมและฟื้นฟูสภาพอย่างถูกต้องจากเจ้าหน้าที่ของหน่วยงานสาธารณสุขและหน่วยงานที่เกี่ยวข้องในพื้นที่อย่างจริงจัง ทำให้พระสงฆ์ดำเนินชีวิตไปตามลำพัง เป็นสาเหตุให้พระสงฆ์ขาดการกินยาอย่างต่อเนื่อง ขาดการทำกายภาพบำบัด ขาดการส่งเสริมสุขภาพที่จำเป็น การดูแลสิ่งแวดล้อมที่เอื้อต่อการดำรงชีวิต แม้กระทั่งพระสงฆ์ที่มีญาติพี่น้องอยู่ใกล้วัดก็ขาดการดูแลเช่นกัน ในส่วนของการสำหรับการดูแลสุขภาพของพระสงฆ์ด้วยกันเองพบว่ามีน้อยมาก ส่วนใหญ่มีเพียงถามทุกข์สุขเท่านั้น และมีค่าใช้จ่ายในการไปพบแพทย์ ไปโรงพยาบาลหรือไปรักษาที่คลินิก๗
๑๔. ด้านการส่งเสริมสุขภาพพระสงฆ์ พบว่า พระสงฆ์ยังมีกิจกรรมด้านการส่งเสริมสุขภาพน้อยมาก หน่วยงานที่เกี่ยวข้องยังไม่มีข้อแนะนำกิจกรรมการส่งเสริมสุขภาพสำหรับพระสงฆ์ที่ชัดเจนและเป็นรูปธรรม กิจกรรมการออกกำลังกายที่พระสงฆ์ปฏิบัติอยู่เป็นประจำวัน คือ การเดินบิณฑบาต การเก็บกวาดลานวัด โบสถ์ วิหาร และการตัดหญ้า เก็บกวาดใบไม้ซึ่งเป็นกิจของพระสงฆ์ปฏิบัติเป็นประจำทุกวัน การเดิน บิณฑบาตของพระสงฆ์จะใช้เวลาเพียงวันละ ๔๕ นาทีถึง ๑ ชั่วโมง ในระยะทางประมาณ ๑-๒ กิโลเมตร ยกเว้น พระสงฆ์ในเขตเมืองที่ใช้เวลาประมาณ ๒๐-๔๕ นาที ในมีระยะทางประมาณ ๑ กิโลเมตร เพราะเป็นการเดินบิณฑบาตในตลาดซึ่งอยู่ใกล้วัด
๑๕. ด้านการป้องกันโรคติดต่อในวัด พระสงฆ์ยังไม่มีกิจกรรมการป้องกันโรคที่ชัดเจน กิจกรรมบางอย่างติดขัดในพระธรรมวินัย เช่น การใส่ทรายกำจัดลูกน้ำ หรือการใส่ทรายทีมีฟอส (ทรายอะเบต)
ในภาชนะเก็บกักน้ำเพื่อกำจัดลูกน้ำยุงลาย การฉีดวัคซีนป้องกันโรคพิษสุนัขบ้าให้สุนัขและแมว ถึงแม้มีองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่นในพื้นที่เข้ามาดำเนินการให้แต่ก็ยังไม่ทั่วถึง ไม่มีการควบคุมสัตว์ปีก สำหรับการดูแลส่วนบุคคล พระสงฆ์ยังไม่ได้รับคำแนะนำจากหน่วยงานที่เกี่ยวข้องอย่างสม่ำเสมอและต่อเนื่อง การปฏิบัติที่มีอยู่ในปัจจุบันคือทำตามที่สื่อต่างๆ นำเสนอ
๑๖. ในด้านดูแลสิ่งแวดล้อมภายในวัด สภาพโดยทั่วไปของวัดต่างๆ อยู่ในสภาพที่สะอาด มีการเก็บกวาดลานวัด บริเวณวัด ศาลา อาคารต่างๆ อย่างเป็นระเบียบ ห้องครัว ห้องส้วม ห้องน้ำ มีการดูแล ยกเว้นห้องน้ำห้องส้วมของพระสงฆ์ยังขาดการดูแลทำความสะอาด ทำให้มีกลิ่นอับและความชื้นสูง การถ่ายเทอากาศไม่ดี ไม่มีห้องน้ำสำหรับพระสูงอายุและพิการ กุฎีที่พักอาศัยของพระสงฆ์ มีการจัดเก็บไม่เป็นระเบียบเรียบร้อย พระสงฆ์บางรูปจัดกุฎีเป็นที่ฉันอาหารรวมอยู่ด้วย ภายในกุฎีมีฝุ่นธูป และเศษดอกไม้บูชาพระที่เน่าเสีย เครื่องนุ่งห่มปล่อยวางไว้อย่างไม่เป็นระเบียบและไม่มีการกำจัดขยะภายในกุฎี กุฏีมีสิ่งของหรือเศษวัสดุที่อาจเป็นอันตราย รวมทั้งการถ่ายเทอากาศและแสงสว่างไม่เพียงพอ
๑๗. จากการศึกษากระบวนการวัดส่งเสริมสุขภาพ เมื่อปี ๒๕๔๙๑๕ จากวัดจำนวน ๕ แห่งในจังหวัดราชบุรี เชียงใหม่ ตรัง ชัยนาท และนครราชสีมา โดยนำเอาเกณฑ์มาตรฐานวัดส่งเสริมสุขภาพเข้าไปพัฒนาและปรับปรุงสภาพแวดล้อมภายในครอบคลุมทั้ง ๕ ด้าน อันได้แก่ สะอาดร่มรื่น สงบร่มเย็น สุขภาพร่วมสร้าง ศิลปะร่วมจิต และชาวประชาร่วมพัฒนา พบว่า ภายใต้แรงศรัทธาและความร่วมมือที่ชุมชนและบุคลากรขององค์กรต่างๆ ทั้งภาครัฐและเอกชนที่มีต่อเจ้าอาวาสวัดที่เป็นแบบอย่างที่ดี มีวินัย เสียสละ เป็นผู้มีอัธยาศัยดี เป็นกันเองกับชาวบ้าน สามารถดึงภาคีเครือข่ายต่างๆ ในพื้นที่เข้ามามีส่วนร่วมในการพัฒนาวัดและกิจกรรมต่างๆ อาทิ โครงการส่งเสริมสุขภาพผู้สูงอายุ การอบรมปฏิบัติธรรมของเยาวชน การพัฒนาโรงครัววัดให้ได้มาตรฐาน เป็นต้น ได้รับความร่วมมือเป็นอย่างดีจากคณะกรรมการวัดและชุมชน
๑๘. กรมอนามัยได้ดำเนินโครงการเครือข่ายพระสงฆ์เพื่อการส่งเสริมสุขภาพมาตั้งแต่ปี พ.ศ. ๒๕๕๐ โดยให้ความรู้พระสงฆ์แกนนำเพื่อการส่งเสริมสุขภาพทั่วประเทศ จำนวน ๔,๑๑๒ รูป โดยได้รับความร่วมมือ ร่วมใจ จากพระผู้นำฝ่ายบรรพชิต กรรมการวัด ผู้สูงอายุ และประชาชนรอบวัด เจ้าหน้าที่สาธารณสุขในพื้นที่ องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่นและเกิดการมีส่วนร่วมในการพัฒนาอย่างต่อเนื่อง ให้วัดเอื้อโอกาสต่อการพัฒนาคุณภาพชีวิต และการจัดสภาพแวดล้อมที่เอื้อต่อการส่งเสริมสุขภาพ และผลกระทบที่เกิดขึ้นจากการดำเนินงานวัดส่งเสริมสุขภาพ พระสงฆ์แกนนำ นำความรู้ไปดูแลสุขภาพตนเอง ร้อยละ ๙๐.๖ พระสงฆ์ได้ถ่ายทอดความรู้สู่ประชาชน ร้อยละ ๗๐.๐ และวัดส่งเสริมสุขภาพมีการถ่ายทอดองค์ความรู้ เรื่อง การส่งเสริมสุขภาพ และอนามัยสิ่งแวดล้อม ร้อยละ ๘๗.๕