ถูกต้องแล้วหรือ กับการใช้ “ทองคา”เป็นมาตรวัดถึงความมีค่าในเมื่อจะมีอะไรสาคัญไปกว่า “ชีวิต” ?
เชื่อไหมว่าครั้งหนึ่ง นโปเลียน ผู้ยิ่งใหญ่เคยทำเข็ญกับชาวภูเก็ตไว้มาก !?!

…ไม่แปลกถ้าใครจะงงกับข้อมูล ชุดใหม่ที่เพิ่งเคยได้ยินนี้ แต่ขออย่าเพิ่งรีบ ส่ายหน้าปฏิเสธ เพราะเรื่องทั้งหมดเริ่มต้นขึ้น หลังจากที่พระเจ้านโปเลียน โบนาปาร์ดแห่งฝรั่งเศส เห็นข้อจำกัดของสงครามเรื่องเสบียงอาหารระหว่างเดินทัพ จึงตั้งรางวัล 12,000 ฟรังค์ ให้แก่ผู้ที่สามารถคิดค้นวิธีถนอมอาหารให้อยู่ได้นาน และแล้วรางวัลนั้นก็ตกแก่ นิคโคลัส เอบเบิร์ท ซึ่งพบว่า ถ้านำอาหารใส่ขวดหรือกระป๋องที่ต้มสะอาดแล้วปิดทันที ก็จะสามารถเก็บอาหารได้นานหลายเดือน กระทั่งต่อมา ปีเตอร์ ดูรรองด์ ชาวอังกฤษได้ค้นพบวิธี ถนอมอาหารโดยบรรจุลงในกระป๋องป้องกันอากาศเข้าไป โดยกระป๋องเหล่านั้นทำด้วยเหล็ก ที่ชุบดีบุกบางๆ และเรียกโลหะชุบนั้นว่า “เหล็กวิลาศ” (Tin Plate)
นับจากนั้นเป็นต้นมา โลกก็รู้จักใช้ “ดีบุก” ในนามของ “กระป๋อง” ที่กระจายตัวไปทั่วโลก และนำมาซึ่งการเกิดขึ้นของอุตสาหกรรม เหมืองแร่ดีบุกในหลายๆ พื้นที่ รวมถึงเกาะสวรรค์ ในอีกฝั่งซีกโลกอย่าง “ภูเก็ต” ด้วย
ดราม่าบนรอยเหมือง

ถึงจะจริงแค่บางส่วน แต่หลายฉากดราม่าบนรอยเหมือง ณ เกาะไข่มุกแห่งอันดามัน ซึ่งเล่าไว้ในหนังสือ “เมฆปริศนา: ประวัติศาสตร์บอกเล่าเรื่องเหมืองแร่ในเมืองไทย” โดย บำเพ็ญ ไชยรักษ์ ทำให้เราคงปฏิเสธได้ ไม่เต็มปากว่า ไม่เกี่ยวอะไรเลยกับคำสั่งของท่านนโปเลียนผู้ยิ่งใหญ่ในครั้งนั้น …ไม่ว่าจะเป็นเหตุการกบฏเหมืองแร่ โดยอั้งยี่ชาวจีนที่ทั้งก่อศึกระหว่างกัน กระทั่งสู้รบกับทางการจนชาวเมืองภูเก็ตได้รับ ความเดือดร้อนกันไปทั่ว แล้วยังมีดราม่าเสียรู้ ทุนต่างชาติ ในยุคที่กิจการเหมืองไทยถูกครอบงำ โดยชาติตะวันตกซึ่งเข้ามาแทนที่อั้งยี่จาก แดนมังกรเพื่อทำการขุดดีบุก แต่กลับเจอของดีและแพงกว่า นั่นก็คือ “แทนทาไลต์” อันแสน มีค่า เพราะสามารถนำไปใช้ในอุตสาหกรรมแห่งโลกอนาคต ไม่ว่าจะเป็นชิ้นส่วนยานอวกาศ ขีปนาวุธนิวเคลียร์ อุปกรณ์อิเล็กทรอนิคส์ ฯลฯ
เดาได้ไม่ยากเลยว่า โรงถลุงแร่ภายใต้ เงินทุนของต่างชาติ ต่างช่วยกันเก็บงำ ความลับไว้ไม่แพร่งพรายออกไป กระทั่งความมาแตกเอาตอนหลังเมื่อนักวิชาการ ด้านธรณีวิทยาออกมาระบุ (พ.ศ.2528) ว่า ภาคใต้มีแร่แทนทาลัมในรูปของ “แทนทาไลต์เพนท็อกไซด์” ปะปนอยู่กับแร่ดีบุก แต่ก็ สายเสียแล้ว เพราะ 20 ปีแห่งการกอบโกย โดยโรงถลุงแร่ทุนต่างชาติที่เข้ามาก่อตั้ง โรงถลุงแร่ดีบุกในจังหวัดภูเก็ต คงไม่ต้องคำนวณให้เสียเวลา ก็พอจะรู้ว่า ประเทศชาติต้องเสียรู้ไปมหาศาลเพียงใด

นอกจากนี้ ในช่วงเวลาก่อนหน้านั้น กระแสต่อต้านจากชาวบ้าน ตลอดจนนิสิตนักศึกษาเพื่อคัดค้านการทำเหมืองก็เริ่มทวีความรุนแรงมากขึ้น อย่างในปี พ.ศ. 2521 ชุมชนชาวประมงชายฝั่ง ชาวบ้านสะปำ ตำบลเกาะแก้ว ได้รวมตัวกันคัดค้านการทำเหมืองแร่ของบริษัท เศรษฐทรัพย์การแร่ ที่จะเข้ามาขุดหาแร่ ในอ่าวสะปำ ซึ่งจะก่อให้เกิดผลกระทบกับชาวประมงชายฝั่ง กระทั่งแกนนำการคัดค้านถูกลอบยิง

แม้จะรอดชีวิตมาได้ด้วยอาการสาหัส แต่เลือดก็ได้หลั่งลงแล้ว!
ประกอบกับแนวโน้มราคาดีบุกในตลาดโลก ที่ลดถอยลง ขณะที่ความเจ็บแค้น (เพราะ ถูกหลอก) ตลอดจนกระแสการต่อต้านจากชุมชนรุนแรงขึ้น เมื่อการมาถึงของ “โรงงานถลุงแทนทาลัม” อย่างเป็นเรื่องเป็นราวของ บริษัท ไทยแลนด์แทนทาลัมอันดัสทรีย์ ช่วงปลาย ปี 2528 นั้น การขับเคลื่อนเพื่อคัดค้านก็เกิดขึ้น โดยกลุ่มนิสิตนักศึกษาในนามชมรมอนุรักษ์ธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม 24 สถาบันนำ ข้อสงสัยเรื่องผลกระทบมาเผยแพร่กับประชาชนชาวภูเก็ตจนตื่นตัวและออกมาชุมนุม แสดงพลัง คัดค้านการสร้างโรงงานถลุงแทนทาลัมเป็นจำนวนมาก
ยิ่ง ‘เรียกแขก’ ซ้ำ โดยทั้งฝ่ายรัฐบาลและฝ่ายบริษัทที่ดึงดันเดินหน้าสร้างโรงงานต่อไป จนเกิดกระแสการคัดค้านบานปลายไปทั่วเมือง กระทั่งเช้าวันจันทร์ที่ 23 มิถุนายน 2529 ประชาชนได้มารวมตัวกันเรือนแสน บรรดาร้านค้าทั่วเมืองภูเก็ตพากันปิด ตลาดสดก็ไม่มีการจำหน่ายสินค้า นักเรียน นักศึกษา ครูบาอาจารย์ และชาวบ้านทุกสาขา อาชีพ พากัน ปิดบ้านเรือน แม้กระทั่งคนต่างถิ่น ต่างอำเภอ ก็ยังมาร่วมแสดงพลังต่อต้านโรงงานแทนทาลัม

ผลจากการชุมนุมในวันนั้น คือ โรงงานถลุงแทนทาลัมต้องปิดตัวลงโดยปริยายเพราะถูกเผา ขณะเดียวกันประวัติศาสตร์หน้าใหม่ก็ได้ถูกบันทึกไว้ว่า เช้าวันนั้น ถือเป็นเหตุการณ์ชุมนุมประท้วงเรื่องสิ่งแวดล้อมที่มีผู้เข้าร่วม มากที่สุดของประเทศไทย ที่แม้กระทั่งปัจจุบัน ก็ยังไม่มีเหตุการณ์ไหนมาทุบสถิติลงไปได้

ปริศนาบนก้อนเมฆ
เรื่องราวผลกระทบของกิจการเหมืองแร่ ที่มีต่อชาวภูเก็ตข้างต้น เป็นแค่น้ำจิ้มของ”1 ใน 11 เรื่องเปื้อนเลือด” จากอุตสาหกรรมเหมืองในประเทศไทย ซึ่งถูกรวบรวมไว้ในหนังสือ “เมฆปริศนา: ประวัติศาสตร์บอกเล่า เรื่องเหมืองแร่ในเมืองไทย” และหนังสือสารคดีภาพเล่า “รอยเหมือง” โดย บำเพ็ญ ไชยรักษ์ นักเขียนอิสระ พร้อมด้วย เริงฤทธิ์ คงเมือง ช่างภาพ ที่พากันดั้นด้นเข้าพื้นที่ ไปทั้ง ในเขต(เหมือง)ต้องห้าม ปีนเขาสูง ลัดเลาะเส้นทางเฉพาะของชาวบ้านเพื่อไปเห็นกับตาถึงภาพที่เหมืองไม่ยอมเปิด เผย ทั้งโดนไล่ล่า แกะรอย กระทั่งมีคนมาป้วนเปี้ยนถึงหน้าบ้าน!
…สารพัดจะเจอ แต่ในที่สุดก็ได้ออกมาเป็นหนังสือทั้งสองเล่มภายใต้โครงการจัดทำ ต้นฉบับหนังสือสารคดีภาพถ่าย ทบทวนประวัติศาสตร์ผลกระทบด้านสุขภาพจากอุตสาหกรรมเหมืองแร่ในประเทศไทย” ได้รับ การสนับสนุนจากศูนย์ประสานงานการพัฒนาระบบและกลไกการประเมินผลกระทบ ด้านสุขภาพ สำนักงานคณกรรมการสุขภาพแห่งชาติ (สช.)

“ปริศนาบนก้อนเมฆ” คือ ตอนหนึ่งของรอยเหมืองบนความพยายามที่จะสะท้อน ความแคลงใจของ “ชาวแม่เมาะ” ที่มีต่อ ผืนเมฆทะมึนซึ่งปกคลุมเหนือปล่องโรงไฟฟ้าแม่เมาะ อันเป็นภาพชินตา พบเห็นได้ทุกวัน วันละหลายเวลา
“มันเป็นแค่ไอน้ำ…คนไม่รู้ก็บอกว่า เป็นควันพิษ…จริงๆ แล้วเป็นไอน้ำที่ลอยขึ้นไป กลายเป็นเมฆก้อนใหญ่” คือคำอธิบายจากวิศวกรประจำโรงไฟฟ้าแม่เมาะเกี่ยวกับปรากฏการณ์ดังกล่าว แก่ บำเพ็ญ ไชยรักษ์
แม้จะมีเสียงยืนยันถึงการ ‘มาดี’ ของ เมฆปริศนา แต่ชาวบ้านก็ยังไม่ลืมว่า ครั้งหนึ่ง… พวกเขาหลายร้อยคนป่วยเฉียบพลัน ด้วยอาการแสบจมูก แสบคอ บางรายวิงเวียนศีรษะ ไอ จาม หายใจลำบาก แน่นหน้าอก เหตุเกิด ต่อเนื่องตั้งแต่วันที่ 3 – 5 ตุลาคม 2535 และ ต่อมาในวันที่ 20 ตุลาคม ก็เกิดเหตุซ้ำอีก นอกจากจะมีคนเจ็บป่วนแล้ว ยังพบวัว ควาย ตาย 28 ตัว ต้นไม้เหี่ยวเฉา ใบไม้มีรอยไหม้ พืชผักเสียหาย

ต่อให้มีเทวดามาอธิบาย สรรหานานาเหตุผลมารองรับความไม่ชอบมาพากล แต่ปัญหาที่เกิดขึ้นในระดับมหากาพย์ซึ่งมี เมฆปริศนาเป็นแค่ “สัญญะ” นั้น ถ้าไม่เจอกับตัว ก็คงยากจะเข้าใจ และทำใจให้เป็นสุขได้ หรืออย่างการมาถึงของเหมืองใหญ่บน “ดอยผาแดง” แหล่งสังกะสีคุณภาพดีที่สุดในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ที่ไม่เพียงทำร้ายหัวใจชาวบ้านด้วยการไล่รื้อ “พระธาตุผาแดง” สิ่งศักดิ์สิทธิ์ที่กราบไหว้กันมาเกือบ 7 ทศวรรษ เนื่องจากการขยายพื้นที่เหมืองมาจนถึงใต้ฐานพระธาตุ ซึ่งแม้จะมีสร้างใหม่ทดแทนพระธาตุองค์เก่าไว้ให้ที่ตีนดอย แต่ก็ไม่ได้ช่วยให้ ชาวบ้านรู้สึกดีขึ้น เพราะพวกเขาเชื่อว่า “เจ้าพ่อ” ยังคงสถิตย์อยู่บนผา… พร้อมกับพระธาตุองค์ใหม่ที่สร้างขึ้นทดแทนให้ ยังมีอีกหนึ่งของแถมที่ชาวบ้านบริเวณลุ่มน้ำแม่ตาว – แม่กุ อ.แม่สอด จ.ตาก ได้รับเอกสิทธิ์เหนือใคร นั่นคือ “สารแคดเมียม” ที่ทั้งแฝงเข้าสู่ร่างกายนำมาสู่อาการไตวาย ไตเสื่อม แถมยังพบแนวโน้มของจำนวนผู้ป่วยกระดูกพรุนเพิ่มขึ้นอย่างต่อเนื่อง
หรืออย่างที่ไม่นานมานี้ กับเหตุการณ์ที่ชาวบ้าน “วังสะพุง” จ.เลย ถูกกองทัพไอ้โม่ง จับมัดมือไพล่หลัง มีปืนจ่ออยู่ที่หัว ทั้งๆ ที่ พวกเขาก็แค่ ต่อสู้เรียกร้องสิทธิในการได้ใช้ชีวิตที่ปราศจากสารพิษปนเปื้อนก็เท่านั้น!
ระบบเป็นเหตุ

การเดินทางของ ‘หายนะ’ ไม่ว่าจะเป็นเหตุการณ์จากขุมเหมืองที่ภูเก็ต หรือขึ้นเหนือถึงลุ่มน้ำแม่ตาว หรือไต่เขามายังวังสะพุงก็ตามแต่นั้น ในมุมมองของ สมพร เพ็งค่ำ นักวิจัย สมทบ สถาบันวิจัยสังคม จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย อดีตผู้อำนวยการศูนย์ประสานงานการพัฒนาระบบและกลไกการประเมินผลกระทบ ด้านสุขภาพ สำนักงานคณะกรรมการสุขภาพแห่งชาติ (สช.) ซึ่งลงพื้นที่ศึกษาผลกระทบจากการทำเหมืองมาตั้งแต่ปี พ.ศ.2545 นั้น เธอยกตัวอย่างเหมืองแร่ทองคำในจังหวัดเลย กับเหมืองแร่สังกะสีในจังหวัดตาก แม้จะมี ระยะเวลาก่อกำเนิดที่ต่างกัน แต่บทเรียน ที่เกิดขึ้นล้วนไม่ผิดแผกไปจากกัน “ชุมชนที่อาศัยในพื้นที่กลายเป็นชุมชน ปนเปื้อนสารพิษ ทั้งในสิ่งแวดล้อม ระบบนิเวศน์ และห่วงโซ่อาหาร ส่งผลกระทบให้ชาวบ้าน ไม่สามารถใช้น้ำสะอาด หรือรับประทานอาหาร ได้ตามธรรมชาติได้ ชาวบ้านเริ่มล้มป่วย และทยอยเสียชีวิต” เธอบอก หนึ่งในเรื่องพิลึกพิลั่นของระบบการสัมปทานเหมืองในไทย คือ หลังจากรัฐ โดยกรมทรัพยากรธรณีลงสำรวจว่าพื้นที่ไหน มีศักยภาพในการทำเหมืองแร่ และเมื่อพบแล้วก็จะให้เอกชนเข้ามาสำรวจต่อ..
“น่าตกใจคือ เอกชนจะเป็นผู้รู้ข้อมูลทั้งหมด รู้ว่าพื้นที่นั้นๆ มีแร่ชนิดอะไรบ้าง และมีในปริมาณมากน้อยอย่างไร จากนั้น เขาก็จะได้สิทธิในการยื่นขอสัมปทาน ถ้าเอกชนซื่อตรงก็จะบอกหมด แต่ถ้าเอกชนที่ตุกติกหน่อย ก็บอกไม่ครบ อย่างกรณีเหมืองแร่ทองคำ ที่จ.เลย ปกติสินแร่ที่จะเจอด้วยกันเวลาถลุงแร่ทองคำ จะได้เงิน ทองแดง และทองคำด้วย แล้วแต่ว่าสัดส่วน ลักษณะแร่ในพื้นที่จะเป็นอย่างไร ซึ่งที่เหมืองนั้น เริ่มแรก เขาจ่ายค่า ภาคหลวงแค่ทองคำ และต้องขอบคุณกรรมการสุขภาพแห่งชาติลงพื้นที่ แล้วมีอาจารย์ท่านหนึ่ง ไปแล้วเจอว่า สูตรโครงสร้างทางเคมีที่พบ นอกจากจะเจอทองคำแล้ว ยังมีทองแดงอีกด้วย นำมาสู่การตั้งคำถามที่ไม่ทันให้ตั้งตัวว่า… แล้วคุณจ่ายภาษีทองแดงด้วยหรือเปล่า?

…ไม่รู้ว่า เกี่ยวกันไหม แต่ในปีถัดมา เหมืองนั้นก็จำต้องยื่นเรื่องจ่ายค่าภาคหลวงทองแดงด้วย!
สิ่งที่พวกเขาทุกคนหวัง คือ การได้เห็นนโยบายการจัดการทรัพยากรแร่ในประเทศไทย ซึ่งสามารถนำไปใช้ให้ก่อประโยชน์สูงสุด เป็นธรรม และยั่งยืน เพื่อไม่ให้บทเรียน ดังกล่าวเกิดขึ้นซ้ำในชุมชนใดอีกต่อไป
“ตั้งแต่ไทยมีเหมืองแร่มา ไม่เคยมีการทำ การศึกษาความคุ้มค่าทางเศรษฐศาสตร์เลยว่า ที่สุดแล้ว ประเทศชาติกำไร หรือ ขาดทุนกันแน่ จากการให้สัมปทานสินแร่” สมพร เอ่ย จากอุตสาหกรรมเหมืองแร่ที่รัฐคิดว่า ได้ประโยชน์จากการจัดสรรทรัพยากรของชาติ โดยรัฐได้ ‘ค่าภาคหลวง’ (ค่าภาคหลวงแร่) เป็นการตอบแทน คิดเพียงขาดทุน-กำไรที่จะ ได้เป็นผลตอบแทนจากเหมือง แต่สิ่งที่หายไป ระหว่างนั้น คือ “ต้นทุนชีวิต” ของชาวบ้านตั้งแต่การสูญเสียโอกาสทางอาชีพ, การเจ็บไข้ได้ป่วย จนถึงการสูญเสียถึงชีวิต ล้วนแต่เป็นสิ่งที่รัฐไม่ได้คิดคำนวณไว้
แม้กระทั่งงบในการเยียวยายามเจ็บไข้ ตลอดจนการฟื้นฟูพื้นที่ปนเปื้อน ต่างก็ไม่เคย ถูกระบุไว้ในเอกสารหน้าไหนทั้งสิ้น!

หมายเหตุ : ข้อมูลเกี่ยวกับเหมืองทั้งหมด เรียบเรียงจากหนังสือ “เมฆปริศนา” และ “รอยเหมือง” โดยบำเพ็ญ ไชยรักษ์ และ เริงฤทธิ์ คงเมือง